فیروزه

فیروزه در گذر تاریخ
فیروزه از قدیمی ترین سنگ های زینتی شناخته شده در جهان است. بر پایه شواهد تاریخی، شهرت و آوازه فیروزه ایران در جهان دست کم به سده اول میلادی باز می گردد. جهانیان فروزه را به جهات گوناگون به ویژه زیبایی و نیروی جادویی آن، گرامی می داشتند و در زیور آلات، تزیین اشیا، بناهای مذهبی و تاریخی آنرا مورد استفاده قرار می دادند. به گواهی اسناد و شواهد مربوط، این سنگ با تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایرانیان پیوند داشته و از جایگاه ویژه ای برخوردار است. به گونه ای که در اشعار شاعران پرآوازه ای چون حافظ از نوعی فیروزه که قدمتی کهن در این آب و خاک دارد، نام برده شده است:

راستی خاتم فیروزه بواسحاق
خوش درخشید ولی دولت متسعجل بود

با اقتباس از فرهنگ معین، برخی تصور کرده اند که " فیروزه بو اسحاقی " وجود خارجی نداشته و مأخد از همین بیت حافظ اشاره به ممدوح وی شیخ ابواسحاق اینجو است. این در حالی است که در چند سده پیش از حافظ، " فیروزه بو اسحاقی " را می شناختند.
در جهان، بهترین، زیباترین و با کیفیت ترین نوع فیروزه با رنگ آبی آسمانی را با نام Persian Quality، (فیروزه ایرانی) می شناسند که این فیروزه معیاری برای سنجش میزان مرغوبیت و محک فیروزه های جهان می باشد.
امروزه نیز با وجود تعدد و تنوع سنگ های مختلف در جواهرات، فیروزه به دلیل دارا بودن رنگ زیبای خود مورد توجه است و از محبوبیت ویژه ای برخوردار می باشد.
فیروزه یکی از نخستین کانی های استخراج شده است. قدیمی ترین معادن فیروزه جهان در مصر باستان (تقریبا 7500 سال پیش از میلاد) با شروع حکمرانی اولین سلسه فراعنه شناخته و کشف شده است. نخستین جواهر فیروزه به صورت دستبند در دست مومیایی ملکه مصری به نام زر در یکی از اهرام مصر یافت شده که نام وی نیز بر روی آن حک گشته است.
4500 سال پیش، در صحرای سینا به طور عمده فیروزه استخراج می گردید. 3 هزار نفر به این امر اشتغال داشته و 3 هزار نفر نگهبان از این افراد مراقبت می کردند. همچنین در دست ملکه تینثیت یک دستبند فیروزه و آماتیست یافت شده است که قدمت آن به 3 هزار سال قبل از میلاد می رسد. اما از آنجاییکه یهترین و با کیفیت ترین نوع فیروزه با رنگ آبی آسمانی بی بدیل از معدن ایران استخراج می شده، مصریان آن زمان از واردات فیروزه های ایرانی برای ساخت جواهرات بی نظیر خود بهره می جستند.

گفته می شود، آزتک ها در آمریکای جنوبی، فیروزه را می شناختند  و ارزش زیادی برای آن قایل بودند. آنها روی ماسک ها و اشیاء مذهبی، فیروزه به کار می بردند.
جواهر سازی با فیروزه همواره مورد توجه مردم مشرق زمین بوده است. در تبت نیز منابع فیروزه از نوع بسیار سخت و سبز رنگ و مقادیر زیادی از نوع شجر وجود داشته است. در نزد مردمان تبت، فیروزه همواره مورد توجه بوده و آن را به عنوان سنگی مقدس به کار می بردند. تمام مردم تبت از فیروزه استفاده می کرده و برخی تکه ای از آن را با خود در تمام عمر همراه داشتند. این سنگ در برخی از نواحی تبت به عنوان وجه رایج مورد استفاده قرار می گرفته است.
سابقه فیروزه در چین به قرن 13 میلادی باز می گردد. با وجود استخراج معادن داخلی، بیشتر سنگ ها از بازار ایران وارد می شده است. استفاده عمده فیروزه در چین برای کنده  کاری ها و انواع زیورآلات بوده است.
فیروزه در قرن 13 از ترکیه به اروپا برده شده ولی تا قرن 18 در ژاپن ناشناخته بوده است. اما قرن ها قبل از اینکه فیروزه به صورت معدن به معنی امروز باشد، ایران باستان به عنوان مرکز مهمترین و بهترین فیروزه در جهان شناخته می شده و شهرت داشته است. سابقه استخراج و کاربرد فیروزه در ایران به 7 هزار سال پیش بر می گردد. وجود یک مجسمه گوساله از فیروزه که عمری بیش از 7 هزار سال دارد و در موزه لوور پاریس نگه داری می شود، گواه این مدعا است. در حفاری های شهر سوخته که قدمت آن به 2 هزار و 300 سال پیش باز می گردد، نیز مقادیر زیادی سنگ های عقیق، فیروزه و لاجورد پیدا شده که این نشان دهنده استفاده و بکارگیری فیروزه در آن زمان است.
این سنگ گرانبها از دیرباز توجه امرا و کشور گشایان ایرانی را به خود معطوف داشته، اردشیر سوم در هنگام جنگ از سنجاق فیروزه استفاده می کرده تا تیر به او اصابت نکند. در دوران رونق حکومت صفویان، امتیاز استخراج فیروزه در دست شاهان بوده است.

مشخصات ظاهری و خواص فیزیکی فیروزه
فیروزه (Turquoise) یکی از سنگ های آذرین و از اولین کانی های استخراج شده است که ترکیب آن عبارت از هیدرات آلومینیوم طبیعی و فرمول آن را می توان به صورت CU AL6 (PO4) (OH)8 5H2O نوشت. این سنگ به دلیل رنگ زیبایش دارای ارزش بسیاری است. این کانی به طور طبیعی در طیف وسیعی از رنگ ها از آبی آسمانی روشن تا سبز خاکستری یافت می شود که رنگ آن بسته به میزان آهن و مس موجود در آن تغییر می کند. فیروزه با رنگ آبی خوشرنگ، بهترین کیفیت را دارا بوده و بسیار کمیاب است. به هر اندازه که در آن سایه سبز و یا رگه پیدا شود، فراوانی آن بیشتر و در نتیجه ارزش آن کاهش می یابد. از آنجا که در بین ذرات آن آب وجود دارد اگر به هر علتی آب خود را از دست دهد رنگ آن تغییر می کند.

رنگ آبی فیروزه به دلیل وجود عنصر مس و رنگ سبز آن از عناصر آهن (Fe) یا کُرُم (Cr) به وجود می آید. آنچه در اغلب فیروزه ها عمومیت دارد وجود رگه هایی سیاه یا قهوه ای رنگ برجسته است که مربوط به سنگ مادر تشکیل دهنده فیروزه می باشد. این رگه ها گاه در طرح های منظم و غیر منظم شکل می گیرند که در چنین حالتی به آن تار عنکبوتی (Spider Web) و در اصطلاح بازار ایران به آن شجری می گویند. این طرح یا منظم و زیبا است که باعث ارزش فیروزه می شود و یا دارای شبکه نامنظم و به صورت لکه ای و یا نقطه ای است که در آن صورت از ارزش فیروزه نسبت به نوع منظم آن می کاهد.
درجه سختی آن بین 6 – 5 است، با این حال به طور قابل ملاحظه ای از کوارتز نرم تر می باشد. وزن مخصوص آن 76/2 و ساختار بلوری آن تری کلینیک است. بلورهای موجود در فیروزه اکثرا به صورت ریز بلور بوده و تقریبا با چشم مسلح قابل مشاهده نیستند. این سنگ معمولا به صورت توده ای ریز و ندرتا بلوری یافت می شود و عموما به شکل لایه ای با رگه و یا به صورت دانه های ریز و گرد Nodules (شکل غده ای) و Nugget (تکه ای) در سنگ های تیپ آندزیتی یافت می شود. سبُک و بسیار شکننده بوده و شکست آن صدفی می باشد.
در هنگام انتخاب فیروزه باید دقتی خاص مبذول داشت؛ زیرا گاهی اوقات سنگ های فیروزه قبل از مرحله واکس خوردن رنگ می شوند یا اینکه برخی فیروزه ها ترمیم شده هستند. بدین صورت که فیروزه های ریز و غیر قابل استفاده را پودر نموده و سپس فشرده کرده و با قالب های مخصوص، قطعات جدید در طرح های معمول گنبدی (Cabuchan) و مهره ای ( Bead) ساخته می شوند.
بنابراین سعی کنید فیروزه را از منابع معتبری تهیه نمایید.
 
چگونگی شکل گیری
رگه های فیروزه در سطحی با عمق کمتر از 20 متر تشکیل می شود. این سنگ در محیط های بایر، خشک و عمدتا در رسوب های مس (مناطقی که میزان مس موجود در آن بالا باشد)، یافت می شود.

کانی ها غنی از AI2 O3 و فسفر به صورت آپاتیت در درون سنگ های آذرین وجود دارد که طی فرآیند دگرگونی گرمایی از عمق زمین و با فشار از لابه لای شکست ها و منافذ بیرون آمده و به سطح رسیده اند، با محلول های سطحی مس دار ترکیب شده و پس از طی مراحل لازم فیروزه را تشکیل می دهند.
با ورود دیگر کانی ها به ساختار مولکولی فیروزه در هنگام فرآیند تشکیل آن، گوناگونی رنگ در این سنگ پدیدار می شود. عناصری چون آهن، کلسیم، منیزیم، منگنز، سیلیکون و روی با ملحق شدن به ساختار مولکولی آن بر روی رنگ و سختی اثر گذاشته و رنگ فیروزه را از آبی آسمانی تیره تا سبز تیره و یا طیف های بسیار مختلفی از این دو رنگ تغییر می دهند. به طور کلی هر چه مس موجود در فیروزه بیشتر باشد، رنگ آن آبی تر و وجود آهن، کانی سبز تری را تشکیل می دهد.
فیروزه، خاص مناطقی با سنگ های آذرین نبوده و در صحرای سینا و استرالیا در میان صدف ها و ماسه سنگ ها نیز یافت شده است. گاهی نیز بر اثر تأثیر محلول های سطحی مس دار بر روی فسیل های استخوانی جانوران، فیروزه به وجود می آید.
فیروزه های چینی، ارگانیک می باشند و از بقایا و استخوان های ماموت ها به وجود آمده اند. به همین علت با اسید واکنش نشان می دهند. رنگ آن به علت تبلور فسفات، آبی است و مشخصات آن با فیروزه های ایرانی، مصری و امریکایی متفاوت می باشد.
نگین های فیروزه بر اساس رنگ و رگه آنها به انواع مختلف دسته بندی شده اند. به نوع صاف بدون رگه «عجمی» می گویند و به فیروزه های رگه دار در اصطلاح «شجری یا رگدار» گفته می شود که قسمتی از سنگ مادر در داخل نگین فیروزه به شکل رگه قرار دارد.
فیروزه ای که سنگ آن در طبیعت با آب شسته شده و خاک آن از فیروزه جدا شده است به فیروزه «ریگی» معروف است که از انواع دیگر گرانتر می باشد. علاوه بر ایران و مصر، کشورهای چین، امریکا، مکزیک، فلسطین، تبت، افغانستان، روسیه، استرالیا، شیلی و ترکمنستان نیز دارای منابع معدنی فیروزه می باشند.